TEMA 1.- A poesía das Irmandades da Fala. Características, autores e obras representativas.

O século XX supón en Galicia o nacemento do agrarismo, o do nacionalismo, a continuación da emigración e a aparición do movemento obreiro. Ademais o movemento agrario leva a cabo unha gran presión social en contra dos foros e consegue a lei de rendición dos foros na Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930).

A comezos do século XX Galicia seguía sendo  eminentemente rural, en consecuencia atopamos unha sociedade formada na súa maioría por labregos e mariñeiros, cunha estrutura socioeconómica continuísta dos séculos anteriores. Non obstante, neste primeiro terzo do século comezan algúns cambios: os labregos reivindican a propiedade da terra protagonizando un poderoso movemento social (agrarismo), a fidalguía entra en decadencia e a burguesía, que fala castelán, representa o novo mundo urbano en vías de crecemento.

O proceso de substitución do galego polo castelán viu da man da industrialización e urbanización, isto é, do abandono da cultura tradicional.  Xorden a principios de século organismos e agrupacións que resultan de gran relevancia cultural e política para Galicia, a lingua galega e a súa literatura.

Despois do rexurdimento, na literatura galega abriuse unha nova etapa marcada pola continuidade temática e formal dos seguidores de Rosalía, Curros e Pondal.  Pero en 1916 xorden na Coruña as Irmandades da Fala, que axiña se estenden por toda Galicia. O seu obxectivo máis inmediato é a defensa do idioma galego para recuperar a cultura. No 1918 decláranse nacionalistas, mais no 1922 escindiranse nunha liña política e outra cultural, arredor desta nacerá a revista Nós.

Ao redor das irmandades da fala concéntranse os autores máis importantes desta época. As dúas figuras máis importantes foron Ramón Cabanillas e Noriega Varela.

0     ANTONIO NORIEGA VARELA: (1869-1947).

É o primeiro autor que marca tímidamente o comezo dos novos camiños da poesía galega e podemos consideralo o máis destacado representante dunha xeración de transición ou “antre dous séculos” como dixo Méndez Ferrín xa que acepta o popularismo, o costumismo e o sentido cívico dos seus predecesores pero tamén ten influxos do modernismo e da literatura portuguesa.

Estudou no Seminario de Mondoñedo, lugar onde naceu e obtivo o título de mestre, sendo o seu primeiro destino Foz.

Colaborou co xornal agrarista ¡Guau, guau! e máis tarde escribe uns versos como poeta cívico para Acción Gallega (organización agraria). Por iso, perde o seu posto en Foz e é trasladado a Calvos de Randín. Despois múdase a Trasalva onde inicia amizade con Otero Pedrayo, grazas o cal entrará en contacto con intelectuais da época como V. Risco ou Branco Amor. Será membro da RAG e morrerá en Viveiro.

Escribiu unha soa obra que ampliou ao longo da súa vida: Do ermo, que nas primeiras edicións titulara Montañesas.

Fixo poesía costumista, cívica (agrarismo) e poesía intimista e paixasística onde a montaña representa a pureza, a tradición e o cristianismo. Tivo influencias de autores portugueses como o seu amigo o saudosista Teixeira de Pascoaes.

0   RAMÓN CABANILLAS: (1876-1959)

É o poeta máis destacado da época das Irmandades e ademais recolle a inquedanza de Rosalía, o celtismo de Pondal e a protesta de Curros (toda a nosa tradición) con elementos renovadores modernistas.

A súa profunda formación clásica vénlle da súa permanencia de varios anos nun seminario. Durante algún tempo viviu en Cuba.

Nace e morre Cambados e o seu primeiro libro foi No Desterro no que recolle poemas de carácter intimista, costumista e agrarista (anticaciquil) mostrando a súa solidariedade cos labregos na súa loita pola redención dos foros. Escribiu o Himno de Acción Gallega, que chegou a ser un verdadeiro símbolo popular e converteu a Cabanillas en herdeiro natural de Curros. Colaborou coas Irmandades e foi membro da RAG.

Editou Da Terra Asoballada de carácter reivindicativo da identidade política e cultural de Galicia. A oposición que describe xa non é cacique/labrego, senón Galicia/Castela.  Máis tarde ingresou na RAE e participou na fundación do Partido Galeguista.

No libro Na Noite estremecida Cabanillas publica tres longos poemas narrativos que tratan a materia de Bretaña dándolle unha mensaxe nacionalista. Emprende unha actualización da materia de Bretaña, galeguizándoa e adaptándoa para conseguir unha mensaxe nacionalista.

 Xa na posguerra publica Samos onde Cabanillas recupera a súa maior altura poética con poemas cheos de desenganos e morriña.  Do seu labor como tradutor deixounos Versos de alleas terras e de tempos idos.

TEMA 2.- A poesía de vangarda. Características, autores e obras representativas.

Nacen nunha época inestable coa primeira guerra mundial, a revolución soviética, o crack do 29... e na que houbo unha gran radicalización social con ideoloxías como o marxismo, o anarquismo ou os nacismos.

A vangarda é un conxunto de movementos artísticos europeos (1910-1930), con afán de ruptura con todo o anterior que se aplica a todos os campos estéticos: pintura, escultura, música, literatura...

As características dos chamados ismos foron principalmente a loita contra a tradición, a confrontación coa burguesía, a provocación e o antirracionalismo ou irracionalismo (inventiva, experimentación...). Polo que aparecen novas temáticas (soños, máquinas...) e técnicas (supresión da puntuación, eliminación da sintaxe, caligramas...).

As principais vangardas internacionais foron abundantes e pouco duradeiras:

     *Expresionismo:

Estaba en contra do naturalismo e do impresionismo, atacaba á burguesía e ao materialismo, reivindicaba  o home primixenio e exaltaba o irracional do instinto. É moi pesimista e a súa linguaxe é agresiva e grotesca. Foi o denominado “arte dexenerado” e algunhas persoas destacadas deste ismo foron: Kandinsky, Kokoschka, Kafka...

     *Ultraísmo:

O primeiro manifesto publicouse na revista Grecia. Alónxase do sentimentalismo e prima a imaxe e a metáfora e innovan na tipografía empregando espazo sen branco e quitando os signos de puntuación. Os literatos máis destacados foron: Cansinos Assens, Borges...

     *Creacionismo:

O poeta chileno Vicente Huidobro

Deste xeito, o poema é unha realidade autónoma froito da intelixencia (ao contrario do surrealismo), servíndose para isto dos xogos de palabras e mais das imaxes fundamentadas nunha relación arbitraria.

     *Surrealismo:

Iníciase en Francia coa superación do dadaísmo. Opoñíase á cultura tradicional burguesa. Buscaba a liberación do home dando vía libre ás manifestacións do subconsciente como a loucura, a hipnose...

Estivo influenciado pola psicanálise de Freud: primacía do soño, o inconsciente...

     *Dadaísmo:

É unha das vangardas máis radicais que se revela contra a lóxica e a racionalidade. Tristán Tzara é un dos autores máis representativos.

     *Futurismo:

Iníciase coa publicación dun manifesto de Marinetti. Exalta todo o excluído das artes suprimindo adxectivos e adverbios como os coches, a industria...

En Galicia as vangardas son un movemento tardío que chegan grazas ao grupo “Nós” , especialmente  a V Risco, que será quen informe a Manuel Antonio dos “ismos” europeos e trate de orientalo.

As vangardas en Galicia:  O grupo Nós co su labor restaurador da nosa cultura a súa visión universalizadora é quen abre as portas á incorporación das vangardas á literatura galega. Especialmente Risco, que será quen informe a Manuel Antonio dos “ismos” europeos e trate de orientalo.

Os vangardistas galegos son mozos nacidos arredor do ano 1900 que reciben tamé o nome de  Xeración do 22, do 25 e os novecentistas. Supoñen unha ruptura e actitude crítica coa poesía anterior: coa tradición de sentimentalismo (saudade, bágoas, queixas), folclorismo (romarías, costumes, rural) e paisaxismo do século XIX, e por primeira vez hay unha integración na poesía europea. ¡Máis alá! foi un manifesto das vangardas galegas e danse a coñecer en revistas como Nós, A Nosa Terra, Alfar, Ronsel, Papel de Cor, Resol, Yunque, Cristal...

Os movementos especificamente galegos ou ismos autóctonos foron principalmente:

     *Neotrobadorismo:

A aparición desta corrente xorde grazas á edición do Cancioneiro de Ajuda  e ás publicacións de cantigas medievais de José Joaquim Nunes.

Os autores representativos son:

Bouza Brey con Nao senlleira

A. Cunqueiro con Cantiga nova que se chama riveira ou  Dona do corpo delgado.

E un dos continuadores Xosé María Álvarez Blázquez.

     *Hilozoísmo:

Foi o movemento poético de máis éxito na época, con multitude de seguidores. Foi unha vangarda tradicionalista. O seu fundador foi Luís Amado Carballo e os seus antecendentes foron Rosalía, Noriega Varela, R. Cabanillas...

A literatura de A. Carballo baseábase na rima asonante, no cromatismo, no cosmopolitismo lingüístico...

As súas principais obras son Proel e O galo

Cabe destacar a Eduardo Blanco Amor como continuador.

     *Creacionismo:

Coincide globalmente co cubismo literario no valor que da ao instantaneísmo (nun só instante percibimos as cousas sen seren coordinadas) e prodúcese o fragmentarismo de imaxes. Manuel Antonio foi o principal autor creacionista da nosa literatura pero podemos achar a pegada deste movemento noutros poetas. Caracterizouse por:

-       Creación dunha visión plural da realidade, a través das imaxes autónomas.

-       Utilización de termos da linguaxe técnica e científica 

-       Escaso emprego dos signos de puntuación, o cal crea interpretacións subxectivas.

-       Carencia de unidade e uniformidade espazo-temporal.

-       O antisentimentalismo, mediante o cal o poeta narra obxectivamente o contado no poema. 

MANUEL ANTONIO (1900-1930)

Representa o mellor autor vangardista en Galicia. É o autor do manifesto Máis Alá.

A súa obra máis relevante é De catro a catro que son follas sen data dun diario de abordo,  19 poemas estruturados como viaxe marítima (presenza do mar), case sempre de noite, simboliza a súa concepción absolutamente pesimista da vida: monótona, repetitiva, en completa soidade (como perdido no mar), e continua despedida.

A súa escrita vangardista podemos dividila en tres etapas: unha primeira de formación, unha de ruptura vangardista e unha final de retroceso. Caracterízase pola ausencia de argumento, a presenza do mar, a monotonía, soidade, simbolismo... Foi moi orixinal xa que non tivo referencias na tradición.

TEMA 3.- A prosa do primeiro terzo do XX: as Irmandades e o Grupo Nós (narrativa, ensaio e xornalismo).

No primeiro terzo do XX foi cando naceu e se consolidou a narrativa contemporánea en lingua galega grazas á aparición dun espazo político e cultural de carácter galeguista e á creación de editoriais como Lar e Nós.

En canto á narrativa non ficcional ven da man dos membros das Irmandades da Fala. Algúns como Cabanillas destacaron máis na poesía aínda que tamén deixou algo de prosa como Antífona da Cantiga, unha antoloxía de textos que prologa e analiza. Hai que destacar a Antón Vilar Ponte polo seu traballo de difusión do ideario das Irmandades e do nacionalismo, do que foi principal figura. As conferencias e os artigos periodísticos constitúen o máis destacado da súa produción. As Irmandades da Fala empregaron xornais e revistas, como A Nosa Terra, a Revista Nós (de carácter cultural), revistas vangardistas como Alfar ou Ronsel… para a difusión das súas ideas dando gran auxe ó xénero xornalístico galego.  

O Seminario de Estudos Galegos ten no seu estatuto o estudo de toda realidade galega polo que consolidará o ensaio galego. Un dos máis importantes é Terra de Melide.

En canto á narrativa ficcional (prosa) procede da produción do Grupo Nós. Era un grupo formado polo Cenáculo Ourensán: Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo e Florentino López Cuevillas. Todos eles foron narradores e cultivaron o ensaio aínda que Cuevillas se centrou exclusivamente neste último. Tiveron unha primeira etapa de “inadaptados” e só a partir de 1918 centraron a súa atención en Galicia

As características comúns a todos eles son a procedencia da fidalguía (clase social con posibles), unha gran formación intelectual, teñen ideas propias (individualismo) e foron os creadores da prosa galega. O seu órgano de expresión foi a revista La centuria.

A Xeración Nós xurdiu a partir deste grupo coa unión de Castelao que procedía do agrarismo. Teñen un gran compromiso político.

>>Vicente Risco aportou obras ensaísticas como Nós, os inadaptados, onde dá a súa visión da súa xeración e das orixes do movemento intelectual que dará lugar a Nós; ou Teoría do nacionalismo galego, que pretende exaltar o ser de Galicia a través da lingua, da terra e da raza. Este segundo ensaio serviu de guía para os nacionalistas antes da II República, de feito converteuse na “biblia” do galeguismo despois da guerra civil.

Aínda que a súa obra é fundamentalmente ensaística tamén foi autor de contos e relatos de base folclórica, mítica ou popular pero o cume da súa obra é O porco de pé, unha descrición de tipos da sociedade galega de xeito cómico e caricaturesco.

>> Ramón Otero Pedrayo é para moitos o mellor novelista desta época. Foi unha figura fundamental no cultivo e modernización da narrativa longa. As súas obras fundamentais son Arredor de si que ten como argumento o retrato da súa xeración e Os camiños da vida que foi a súa primeira novela dun carácter realista. Amosa a sociedade galega rural na súa transformación no século XIX.

Ten tres temas recorrentes na narrativa: a fidalguía (clase social que representa a vida tradicional que o autor critica que a abandone polo éxodo cara a cidade), a tradición como forma espiritual da cultura dun pobo e a paisaxe que goberna a vida do home.

Ademais Otero dedicouse fundamentalmente aos estudos xeográficos e históricos, entre os que podemos destacar Ensayo histórico sobre la cultura gallega.

>> Castelao. Nun principio non pertencía ao Grupo Nós. Foi unha personalidade polifacética que cultivou múltiples campos sempre defendendo Galicia e todos aqueles que sofren. Foi un artista gráfico, pintor e debuxante, pero deixou unha importante obra narrativa.

A súa técnica narrativa caracterízase pola síntese e a selección, sinxela en aparencia mais froito dun laborioso traballo de depuración e escolma.

As obras fundamentais de Castelao son:

Cousas, libro de relatos ou contos acompañados dunha ilustración que complementa ou modifica o significado da narración. Son relatos moi curtos nos que aparecen o humor, a denuncia dunha realidade inxusta e o posicionamento ao lado dos máis débiles. Teñen carga social e ofrecen unha visión realista da sociedade galega e das súas circunstancias.

Os dous de sempre é unha novela que xira en torno a dous personaxes principais moi diferenciados, que narra os acontecementos dende que son nenos ata que chegan á madurez. Xa o título e a imaxe da portada (un paxaro e un sapo) fan referencia aos dous tipos humanos fundamentais: o emprendedor e o conformista.

>>Rafael Dieste. Pertencente á Xeración do 25 escribiu Dos arquivos do trasno (1926), colección de contos de temática variada que xiran ao redor da psicoloxía e das experiencias extraordinarias da xente galega. Vinculados a Cousas porque neles se conta só o esencial, sen elementos superfluos, hai lirismo e humorismo, máis o sentimento non é tan fondo como en Castelao.

TEMA 4.- O teatro do primeiro terzo do XX: Irmandades, vangardas e Grupo Nós.

Non se conserva ningún texto dramático da Idade Media (aínda que seguramente existiu), durante os Séculos Escuros (XVI, XVII, XVIII) cando se produce o esplendor do teatro nas literaturas europeas, o galego non participa, aínda que cabe destacar que houbo un teatro litúrxico e outro de tipo popular que aínda perdura nas diferentes vilas de Galicia.

Do século XVII data a primeira peza teatral conservada na nosa literatura, que é o Entremés famoso sobre a pesca no río Miño (1671).

No inicio do século XX o teatro segue a ser o xénero menos desenvolvido, ademais de haber poucas obras, tardan anos en representarse. Ao longo das tres primeiras décadas prodúcese un progresivo desenvolvemento.  

De todas formas o teatro é o xénero menos cultivado da literatura galega, por dúas razóns fundamentais: a exclusión da lingua galega dos espazos públicos cultos debido á diglosia (ademais o teatro é un espectáculo social fundamentalmente burgués) e as sucesivas prohibicións de representar en linguas diferentes ao castelán.

Podemos diferenciar catro etapas: un teatro continuador do rexionalismo e coa inserción do galego no medio de espectáculos musicais coa intención de chegar á xente; o teatro das Irmandades da Fala (Cabanillas e Villar Ponte) que xa concibe o teatro como medio de concienciación social, de loita contra o analfabetismo e de regaleguización de masas; o teatro da Época Nós (Vicente Risco, Otero Pedrayo e Castelao) que o europeiza e universaliza; e o teatro das vangardas (Rafael Dieste) que une as vangardas co tradicionalismo.

»        Durante os primeiros anos do século XX intentábase normalizar o movemento rexionalista (nome que se lle daba ao galeguismo de finais do XIX e principios do XX) por iso se funda, na Coruña, a Escola Rexional de Declamación (1903) que se inaugurou coa presentación da obra Filla  de Galo Salinas, quen presidía a Escola. O obxectivo da Escola era consolidar un grupo de teatro estable que garantise a representación de pezas en galego, o que por forza estimularía a súa redacción.

O autor máis destacado neste primeiro intento foi Manuel Lugrís Freire  con obras como A ponte (1903, primeiro drama galego en prosa), Minia ou Mareiras. Para Lugrís Freire a esencia do país era os labregos e os mariñeiros.

»        O teatro das Irmandades da Fala. A transición entre o teatro anterior este estaría representada por algunhas obras de Leandro Carré Alvarellos (Pra vivir ben casados ou Rexurdimento).

O proxecto político e cultural das Irmandades (oficialización da nosa lingua e concienciación social da defensa da nosa cultura) non vai ser alleo ao teatro. A importancia que lle concederon a este xénero púxose de manifesto coa publicación de pezas, estudios e informacións variadas, que apareceron en A Nosa Terra.

O seu interese quedou ben reflectido coa creación do Conservatorio Nacional de Arte Galega (1919),  onde se representa como primeira obra  A man de Santiña, de Cabanillas. Anos máis tarde, o Conservatorio transformouse en  Escola Dramática Galega (1922), e resultou ser a época máis intensa do desenvolvemento do noso teatro.

Os homes das Irmandades non só exerceron o seu labor como escritores, senón tamén como críticos teatrais e tradutores de obras estranxeiras.

Entre as obras máis importantes das Irmandades debemos salientar O Mariscal de R. Cabanillas, xa que mostraba importantes innovacións técnicas. 

Antón Vilar Ponte tamén foi una gran promotor do mundo teatral con A patria do labrego, Endre dous abismos ou Almas mortas.

Cotarelo Valledor con Hostia, Xaime Quintanilla con Alén ou Leandro Carré con O corazón dun pedáneo foron outros autores do teatro desta etapa.

»        O teatro do Grupo Nós. Aínda que o teatro non foi o xénero máis cultivado polo Grupo Nós, si foi un dos temas que maior interese espertou neles. A xeración Nós non utilizou o teatro como arma política ou pedagóxica pero si lle deu un pulo extraordinario dende o punto de vista literario, facéndoo participar das correntes europeas. Ademais con eles aparecen os primeiros elementos simbolistas e surrealismo, superando o realismo do anterior (non só falan de labregos e caciques, tamén de princesas, fantasmas, bocois…).

O teatro de Risco e Otero quedou reducido ao plano literario, pero o de Castelao , mesmo foi escenificada en vida do autor e supervisada por el mesmo.

A única peza teatral publicada de Risco é  O bufón de El-Rei, drama simbolista que se desenvolve na época medieval, toca a “materia de Bretaña”e é unha reflexión sobre a maldade e sobre o inevitable do destino.

Otero pedrayo deixou bastantes pezas escritas: Teatro de máscaras, A Lagarada…

Castelao deixounos Os vellos non deben de namorarse, que é a peza máis famosa do teatro galego. Castelao non concibía o teatro como un simple texto senón como un espectáculo global, polo que adquiren unha grande importancia os artificios escenográficos (iluminación, decorados, máscaras dos personaxes...) e utiliza tamén outras artes, como a música. O motivo do vello namorado repítese tres veces, en tres versións diferentes, nos tres lances. En cada un hai un vello namorado, unha moza e un mozo rival. A morte intervén como personaxe para advertir aos vellos. Finaliza cun epílogo no que aparecen os tres vellos xuntos, mortos, no cemiterio para arrepentírense do seu namoramento e coñecer novas das súas mozas.

»        O teatro da Xeración do 22 ou das vangardas. Representada polas obras de Rafael Dieste como A fiestra baldeira ou O cabalo  de xadrez. En ambas pode observarse tensión entre o individuo e a sociedade.

TEMA 5.- A poesía entre 1936 e 1976: a Xeración do 36, a Promoción de Enlace, a Xeración das Festas Minervais.

No 1936 prodúcese un golpe de estado militar contra a república e estala a Guerra Civil. É o feito máis relevante da historia española do século XX, as consecuencias da guerra foron moi traumáticas: gran mortalidade, desastre económico, represión política e lingüística brutal incluída a disolución do partido galeguista  e o exilio de moitos galeguistas,  e o final dun goberno democrático que foi substituído por unha ditadura, o franquismo, que durará ata a morte do xeneralísimo Franco.

Como consecuencia da guerra civil desaparece case por completo a produción literaria en galego durante máis dunha década. A guerra cortou as actividades políticas e culturais e os seus protagonistas ou foron asasinados como Ánxel Casal, ou tiveron que exiliarse como Castelao. A actividade cultural continuada só foi posible no exilio, onde poetas (como Luís Seoane ou Lorenzo Varela) fan poesía crítica e de compromiso.  Os que permaneceron aquí quedaron totalmente silenciados (exilio interior) como Otero Pedrayo.

Logo da guerra civil, haberá que agardar ao final dos anos corenta para podermos asistir a unha tímida recuperación da literatura en galego. Ata 1947 non se publica o primeiro poemario de interese, Cómaros verdes, de Iglesia Alvariño.

En 1949 sae á venta a colección de poesía Benito Soto, dirixida por Celso Emilio Ferreiro, na que se publican obras en verso de Álvaro Cunqueiro, Luís Pimentel, Manuel María e outros autores. No ano seguinte, 1950, constitúese a Editorial Galaxia, que abre o camiño para novas editoras en galego e publicará a revista Grial.

Os poetas galegos destes primeiros anos da posguerra retoman as liñas poéticas menos comprometidas ensaiadas na poesía galega anterior ó conflito bélico: imaxinismo, neotrobadorismo, a poesía paisaxista, o intimismo…

Téndese a agrupar os autores da  poesía galega de posguerra en tres xeracións: a Xeración de 1936, a Promoción de Enlace e a Xeración das Festas Minervais.

a)      XERACIÓN DO 36.  Poetas nados entre 1910-20. Viviron a guerra na súa xuventude pero foron formados intelectualmente no ambiente cultural nacionalista de preguerra e, de feito, todos publicaron antes da guerra e participaron na política nacionalista anterior a 1936.

Retornan a súa actividade nos anos 50 cultivando tendencias, condicionadas pola censura, como o paisaxismo, fantasía, reflexión sobre o ser, amor… E incluso as tendencias poéticas anteriores como o intimismo ou o neotrobadorismo.

Cabe destacar que esta xeración mostra unha angustia de vivir, típica do existencialismo. Autores como Miguel  de Unamuno ou  filósofos como Kierkegard ou Heideger son influencias desta xeración.

Forman parte dela, entre outros, A. Cunqueiro, Celso Emilio Ferreiro, Aquilino Iglesia Alvariño, Luis Pimentel…

·         Aquilino Iglesia Alvariño: Estuda  en Mondoñedo e adícase á actividade docente. Foi traductor doutras linguas como o alemán e de poesía grecolatina. Nalgunhas das súas obras é un continuador da poesía paisaxistica, noutras adopta un ton existencialista.

En Cómaros verdes acada un dos seus cumes: abandona a rima, gran calidade rítmica e  sonora nos seus versos. As súas obras máis destacadas son: Cómaros Verdes, Lanza de soledá,  Nenias e De día a día.

·         Álvaro  Cunqueiro: Na sección “cantigas do amor cortés” do seu libro Dona de corpo delgado é  un continuador do neotrobadorismo. No seu derradeiro libro Herba aquí ou acolá móstrase o existencialismo e o culturalismo.

·         Celso Emilio Ferreiro: É un dos poetas máis destacados e o máximo representante da  poesía social en Galicia.  A súa  afección  pola  creación  poética e o seu compromiso co galeguismo maniféstase moi cedo. Participou na  guerra civil, no bando nacional; na súa estancia no cárcere acusado de galeguista escribe o poema Longa noite de pedra (poesía cívica da terra).

En  1966  emigra  a  Venezuela. Desde a  súa volta, nos anos 70, desenvolverá unha intensa actividade cultural e política ata a súa morte. En O soño sulagado ou Onde o mundo se chama celanova está presente o intimismo.  A inxustiza,  a violencia,  o  antibelicismo, a situación e a defensa da lingua son os temas principais. En Viaxe  ao país  dos  ananos ofrece unha visión satírica da emigración. Outra obra relevante é Antipoemas, de poesía cívica universal.

A súa poesía está caracterizada por un ton e lingua coloquiais, uns contidos directos e claros e o uso do verso libre. Todo isto fai que nos atopemos cunha  das obras máis popularizadas e musicadas da Literatura Galega, continuando deste xeito a liña de Curros e Cabanillas.

·         OUTROS:

*Luis Pimentel: Triscos. Sombra do Aire na herba (vangardista). (+)

*Xosé María Díaz Castro: Nimbos

*Xosé María Álvarez Blázquez: Neotrobadorista. Poemas de ti e de min. Cancioneiro de Monfero.

b)      PROMOCIÓN DE ENLACE. Promoción de Enlace, nados entre 1920-30. Comezan a súa obra en castelán debido á forte represión. Viven o drama social da posguerra e a pobreza cultural dunha sociedade censurada e bastante illados da cultura europea. A  temática dso seus poemarios é de carácter intimista e pesimista.

Autores representativos:

〤  Luz Pozo Garza: O paxaro na boca, Verbas derradeiras

〤  Antón Tovar: Arredores, Calados esconxuros.

〤  María Mariño: Palabra no tempo, Verba que comeza (póstumo)

〤  Pura Vázquez: Íntimas, Maturidade

c)      POETAS DAS “FESTAS MINERVAIS”. Poetas nados entre 1930-40 e denomínase  así  esta  xeración  porque  os  seus  integrantes  recuperaron  estes  certames  poéticos. A diferencia da Promoción de Enlace, estes  autores,  que teñen como mestres os da Xeración do 36,  xa viven unhas circunstancias de maior  apertura (levantase a prohibición sobre Grial, a RAG comeza a celebrar o día das letras galegas, aparecen as edicións do Castro, xorden asociación culturais como O Galo ou O Facho, fúndase o ILG, a primeira cátedra para Ricardo Carvalho Calero na USC, Coces Ceives comeza a versionar en Galego…)  e  enriquécense  culturalmente  viaxando  por  Europa. O alto grao de  formación levounos a propiciar unha renovación da poesía e da narrativa (Nova Narrativa).  As primeiras mostras deste grupo de poetas atopámolas na “Escola da Tebra”, e da que tamén forma parte Manuel María.

Principais autores:

MANUEL MARÍA.- Muiñeiro de brétemas, Terra Chá (compromiso cos homes e as mulleres do seu espazo vital).

UXÍO NOVONEYRA.- Céntrase na paisaxe do Caurel, onde naceu, e a vivencia dese entorno nos diferentes estados  temporais (as estacións). Ademais do paisaxismo, a vea social e intimista están presentes na poesía  de Novoneyra.

Algunhas obras súas son: Os Eidos 1 e 2, Elexías do Courel, Poemas caligráficos…

XOANA TORRES.- Iniciase na poesía con Do sulco, á que seguirá Estacións ao mar e Tempo da ría. O intimismo e o paisaxismo  son trazos da súa poesía, na que trata temas como o amor, a soidade, a morte, a muller e o tempo.

BERNARDIÑO  BRAÑA.- Co seu primeiro libro é o poeta do sufrimento existencial que caracteriza a Escola da Tebra.  Poema do home que quixo vivir, Profecía  do mar e Non vexo Vigo nin Cangas son tres das súas obras.

ANTÓN AVILÉS DE TARAMANCOS.- Diferéncianse tres ciclos na súa poesía. As moradías do vento (ciclo coruñés, nos 50). Poemas da ausencia, Nova crónica de Ulises e Cantos caucanos (ciclo colombiano, nos 60-70). As torres no ar e Ultima fuxida a Harar (ciclo noiés, nos 80).

(+++)

Tanto Méndez Ferrín como Arcadio Casanova inauguran a contemporaneidade poética en Galicia no sentido de acabar coa poesía social de baixa calidade que había. Intentan facer unha poesía culta pero sen abandoar o social.

MÉNDEZ FERRÍN.- Voce na néboa é a súa primeira obra, tamén escribirá Con  pólvora  e  magnolias, O fin dun canto, Poesía  enteira de Heriberto Bens, Estirpe e Contra maquieiro. (++)

A súa obra está  chea  de  referencias  culturais de todo tipo, de imaxes moi elaboradas e gran riqueza léxica. Os temas son o sentido da vida, a morte, a reivindicación social de Galicia... 

ARCADIO CASANOVA.- No seu libro Mesteres Emprega recursos fónico-expresivos que acercan esta poesía aos salmos e á recitación oracional. Transmite mensaxes desoladoras e saudosas. Está na liña de Uxío Novoneyra.

TEMA 6.- A prosa entre 1936 e 1976: os renovadores da prosa (Fole, Blanco Amor, Cunqueiro e Neira Vilas).

A guerra civil pon fin a etapa política e cultural máis brillantes da historia galega. A guerra reprimiu as actividades políticas e culturais e os seus protagonistas ou foron asasinados como Ánxel Casal ou Isaac Díaz Parga, ou tiveron que exiliarse como Luís Seoane, Díaz Pardo, Blanco Amor, Cunqueiro ou Castelao.

Desaparece a produción literaria en galego por completo. Pero boa parte da cultura resistiu en Bos Aires.

No 50 aparece A xente da Barreira, primeira novela en galego, de Ricardo Carballo Calero. Tamén se funda a editorial Galaxia, editorial que supuxo un continuado renacer da cultura galega. Os homes de Galaxia crean tamén a revista Grial. En coleccións como Salnés  ou Illa Nova conviven xeracións diferentes que comezan a publicar nun primeiro momento poesía e un pouco máis tarde prosa.

Galaxia abre unha nova etapa da literatura coa publicación de libros e revistas establecendo como obxectivo fundamental transmitir a cultura galega ás novas xeracións (Ferrín, Carlos Casares). Non só reeditando aos clásicos da literatura galega senón abrindo a lingua a outros ámbitos científicos o que provocou a actuación da censura franquista.

Nestes anos temos continuadores da tradición narrativa do Grupo Nós que segue Carballo Calero con A xente da Barreira ou o propio Otero con Ente a vendimia e a castiñeira.

Os narradores fundamentais da literatura de posguerra son: Álvaro Cunqueiro, Blanco Amor, Ánxel Fole e Neira Vilas.

ÁLVARO CUNQUEIRO  (realismo fantástico)

Cunqueiro nace en Mondoñedo e o seu pai era boticario e máis tarde estudará en Lugo e Santiago, polo tanto vive sempre nun ambiente culto xa dende neno. De  neno escoitou moitos contos o que influíu no seu gusto pola maneira tradicional de contar  e polo predominio da oralidade no seu estilo. Fundou en Mondoñedo a revista  poética Papel de Color. Máis tarde dedicouse ao xornalismo, concretamente en Faro de Vigo e El Pueblo Gallego,  con  colaboracións  moi  variadas:  traducións,  crítica  literaria,  gastronomía,  historia,  xeografia, arte...

A súa literatura caracterízase por un realismo fantástico, o máxico existe co real e ninguén se estraña. Por iso é usual atoparnos elementos fantásticos nun mundo histórico, mítico e real, sen unha datación no tempo concreta. Personaxes da literatura universal (Merlín, Simbad…) comparten con xentes do pobo galego vivencias e preocupacións.

Trátase dunha literatura que mestura elementos culturalistas de orixe árabe (Simbad), greco-latina (Orestes) ou nórdica (Merlín) con recursos provenientes do mundo popular, de xeito que consegue ligar o máis profundo da nosa imaxinación colectiva a temas literarios de carácter clásico.

Moi influenciado polo culturalismo, presta grande atención á materia de Bretaña e ao mundo medieval e céltico e predomina na súa narrativa o sentido do humor.

Escribe con narradores omniscientes e con unha sintaxe complexa e elaborada. As narracións son lineais e directas pero non se caracterizan por moita contextualización, o importante é o que sucede.

As súas principais novelas son: Merlín e familia (foi a súa primeira obra narrativa en galego e recrea a materia de Bretaña dende a particularidade dunha perspectiva galega),  As crónicas do sochantre,  Se o vello Simbad volvese ás illas;

Escribiu tamén libros de breves relatos de personaxes populares con toda a aparencia de seres reais, aínda que ás veces os seus poderes ou aventuras sexan de natureza marabillosa, relacionadas coas crenzas da nosa cultura tradicional. Os seus principais libros de relatos son: Escola de menciñeiros, Xente de aquí e acolá, Os outros feirantes.

BLANCO AMOR:  (realismo social)

Toda a súa narrativa se desenvolve en Ourense (que el chama Auria) a principios de século, no ambiente que el vivira de neno.  A súa infancia foi triste pola mala saúde e a separación dos pais. Coñece a moitas figuras importantes na literatura no instituto (Risco), na Arxentina (Borges), viaxando por Galicia (Castelao). Comezou cultivando a  poesía (é un dos  poetas  da vangarda)  nos  anos  anteriores  á  guerra,  pero acadará moita  maior  importancia como narrador.

A súa narrativa plasma a vida das clases obreiras ou marxinais, denunciando as inxustizas que padencen.

É un narrador moderno, as personaxes son tipos reais e psicolóxicos, con predominio da primeira persoa pero con pluralidade de voces narrativas. Está influenciado pola novela picaresca que se pode observar no gusto polas personaxes marxinais. É vangardista, sobre todo en A Esmorga.

Unha das súas obras principais é  A esmorga  de carácter vangardista (renovación na narrativa galega da época), tanto na temática (protagonismo compartido, das clases populares) como na forma (técnica telefónica). Outra moi relevante é Xente ao lonxe que é unha radiografía do Ourense de principios de século a través da experiencia dun grupo de traballadores, vinculados a organizacións de carácter obreiro e sindical, que  loitan por unha escola laica e popular fronte á burguesía que pretende unha escola relixiosa.

Tamén podemos destacar Os biosbardos  que tamén está ambientada no seu Ourense natal. Blanco Amor segue o camiño da preocupación pola problemática social. 

ÁNXEL FOLE:   (realismo popular)

Nace en Lugo no seo dunha familia fidalga. Antes da guerra desenvolve unha actividade nacionalista pero despois decántase por unha actividade culturalista, chegando a traballar como xornalista en El Progreso e impartindo clases particulares..

Na súa narrativa amósase unha temática rural con elementos misteriosos e míticos, típicos da tradición oral (aparecidos, lobos, supersticións, lendas populares...) e combinados cun agudo sentido do humor e normalmente explicados pola lóxica. O popular ascende á categoría de culto a través dun texto que nunca se afasta do relato oral, da xeografía luguesa, da lingua dialectal.

As súa obras está formada case exclusivamente  por libros de contos como Á lus do candil e  Terra brava ambientados nesas montañas  de Lugo e escritos coa  lingua que alí se fala. 

NEIRA VILAS:   (realismo rural)

Foi un escritor que emigrou a Buenos Aires e a Cuba, lugares onde destacou polo seu labor a prol da cultura galega. Pero aínda que incorpora algunha técnica innovadora está moi afastado dos autores da Nova Narrativa Galega.

A temática da obra de Neira Vilas xira arredor da realidade campesiña e a emigración que nacen moitas veces da experiencia vital do autor, cunha  perspectiva de denuncia social. A narración é simple, sen grandes artificios léxicos nin cultismos.

A súa principal obra é Memorias dun neno labrego. Nela, un neno labrego, traballador, pobre, rememora a vida  de pobreza e inxustiza no agro.  O ciclo do neno atopámolo en máis obras: Cartas a Lelo, Aqueles anos do Moncho...

O tema da emigración trátao en obras como Camino bretemoso e Remuíño de sombras. Mostra os problemas xerados a causa da emigración forzosa: a morriña da terra, a loita por saír da miseria…